एकविसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला आव्हाने पेलण्यासाठी विद्यार्थी व शिक्षक ही आंतरक्रिया अत्यंत महत्त्वाची आहे. कारण आजचे युग हे विज्ञान युग,संगणक युग म्हटले जात आहे. त्यामुळे विद्यार्थी कोणत्याही विषयात,कोणत्याही क्षेत्रामध्ये प्रत्येक विद्यार्थी व पालकांसाठी योग्य तो निर्णय घेण्यासाठी मार्गदर्शनाची गरज असते. शालेय स्तरावरती विद्यार्थ्यांना प्रत्येक क्षेत्रामध्ये मार्गदर्शनाची खूप गरज असते. पण अशा विद्यार्थ्यांना योग्य मार्गदर्शन करण्यासाठी शिक्षकांनी योग्य प्रशिक्षण घेतलेले पाहिजे. म्हणूनच शिक्षक प्रशिक्षकांना भविष्याच्या दृष्टीकोनातून त्यांच्या अभ्यासक्रमामध्ये मार्गदर्शनासाठी अध्यापन कार्यनितीचा ( पद्धतींचा ) समावेश केला पाहिजे. व्यक्तिची अभिरूची व त्यानुसार होणारे वर्तन यावर प्रभाव पाडणारी गतिमान परस्परसंबंधाची प्रक्रिया म्हणजे मार्गदर्शन होय व अध्ययनाचा योग्य कार्यक्रम निवडण्यास व त्यात प्रगती करण्यास मदत करण्यासाठी शैक्षणिक मार्गदर्शन असते. प्रस्तुत पेपरमध्ये शैक्षणिक मार्गदर्शनाची व्याप्ती स्पष्ट केली आहे. अभ्यासक्रम निवडणे, शाळेशी समायोजन साधणे, व्यक्तिमत्व विकास करणे, व्यावसायिक माहिती देणे, स्वतःच्या क्षमतांचा विकास करणे, विद्यार्थ्यांचे मुल्यांकन करणे इ. शैक्षणिक मार्गदर्शनाची व्याप्ती आहे. शिक्षक-शिक्षणामध्ये भविष्यकालीन मार्गदर्शनासाठी अनेक अध्यापनाच्या कार्यनिती आहेत. यामध्ये गट-चर्चा, जीवन कौशल्य प्रशिक्षण,शिबिरे, कार्यशाळा, सहकार्यात्मक अध्ययन, तोंडी सादरीकरण, कथा पुर्ण करणे, भुमिका पालन, बहुमाध्यम सादरीकरण, आंतरक्रियात्मक अध्यापन, क्षेत्रीय भेट व प्रकल्प इत्यादी अध्यापन कार्यनितीचे प्रस्तुत पेपरमध्ये स्पष्टीकरण करण्यात आले आहे. आजच्या शिक्षणप्रणालीमध्ये झपाट्याने नवनवीन बदल होत आहेत. आजची शिक्षण प्रणाली ही वेगवेगळ्या मुदद्यांचा सविस्तर अभ्यास करून बनवली जात आहे. या बदलांना सामोरे जाण्यासाठी शिक्षक प्रशिक्षणामध्ये वेगवेगळ्या अभ्यासक्रमाचा समावेश असला पाहिजे.
कोणत्याही क्षेत्रामध्ये प्रत्येक व्यक्तीस योग्य तो निर्णय घेण्यासाठी मार्गदर्शनाची गरज असते. शालेय स्तरावर विद्यार्थ्यांना प्रत्येक क्षेत्रामध्ये मार्गदर्शनाची खुप गरज असते. पण अशा विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी शिक्षकांनी योग्य प्रशिक्षण घेतलेले पाहिजे. म्हणूनच शिक्षक प्रशिक्षकांना भविष्याच्या दृष्टीकोनातून त्यांच्या अभ्यासक्रमामध्ये मार्गदर्शनासाठी अध्यापन कार्यनितीचा समावेश केला पाहिजे. त्यासाठी प्रथम मार्गदर्शनाची संकल्पना पाहू मार्गदर्शन :
Guidance is process of helping every "
individual, through his own effort to discover and develop this potentialities." - Ruth Strange.
म्हणजेच, प्रत्येक व्यक्तीला स्वतःच्या प्रयत्नांनी आपल्या अंगभूत क्षमता शोधून काढणे व त्यांचा विकास करणे यासाठी मार्गदर्शन ही प्रक्रिया मदत करते.
"Guidance is a process of dynamic interpersonal relationships designed to influence the attitudes and subsequent behaviour of a person."
- Good.
म्हणजेच, व्यक्तीची अभिवृत्ती व त्यानुसार होणारे वर्तन यावर प्रभाव पाडणारी गतिमान परस्परसंबंधाची प्रक्रिया म्हणजे मार्गदर्शन होय. "Guidance should be used whenever an important activity is to be learnt and assistance is needed by the individual to learn that activity and adjust himself whether that activity is the choice of leisure time activity habit of eating or behaviour towards the opposite sex."
- Brewer.
"एखादी महत्वपूर्ण कृती शिकावयाची असेल आणि ती कृती शिकताना व समायोजन साधताना सहकार्याची गरज असेल, अशावेळी मार्गदर्शन करणे हा शब्द वापरला जावा, मग ती कृती फुरसतीच्या वेळेची कृती असो किंवा खाण्याच्या सवयीबाबत किंवा भिन्न लिंगी व्यक्तीबरोबर असलेल्या वर्तणुकीबाबत असो.
शैक्षणिक मार्गदर्शन "Educational guidance is intended to aid
the individual in choosing an approciate programme and in making progress in if."
- Jones.
1. अभ्यासक्रम निवडणे :-
विद्यार्थ्यांना 10 वी झाल्यानंतर कोणता अभ्यासक्रम निवडायचा यासाठी मार्गदर्शनाची मदत होते. तसेच त्यांची आवड, त्यांच्या गरजा व क्षमता ओळखून अभ्यासक्रम निवडण्यासाठी मार्गदर्शनाची मदत होते.
2. शाळेशी समायोजन साधणे-
जेव्हा विद्यार्थी शाळेत प्रवेश करतो तेव्हा त्याला तेथील वातावरण हे नवीन असते. त्यामुळे त्या शाळेशी वर्गातील मित्र, शिक्षक, मुख्याध्यापक, तेथील वातावरण इत्यादींशी समायोजन साधण्यासाठी मार्गदर्शन मदत करते.
३. व्यक्तिमत्व विकास करणे :-
विद्यार्थ्यांमध्ये वेगवेगळ्या क्षमता, कौशल्ये विकसित करून त्यांचा व्यक्तिमत्व विकास घडवून आणण्यासाठी मार्गदर्शन मदत करते.
4. व्यावसायिक माहिती देणे :-
10, 12 वी झाल्यानंतर विद्यार्थ्यांमध्ये भविष्याच्या दृष्टीकोनातून कोणता व्यवसाय निवडायचा याबद्दल प्रश्न निर्माण होतात. अशावेळी विद्यार्थ्यांच्या क्षमता, कुवत, अभिवृत्ती, आवड पाहून व्यवसाय निवडण्यासाठी मार्गदर्शन केले जाते.
5. स्वतःच्या क्षमतांचा विकास करणे :-
विद्यार्थ्यांमध्ये उपजतच असलेल्या अनेक क्षमतांचा विकास करण्यासाठी शैक्षणिक मार्गदर्शन महत्वाचे ठरते.
6. विद्यार्थ्यांचे मुल्यमापन करणे :-
विद्यार्थ्यांनी प्रत्येक विषयामध्ये किती यश मिळविले किंवा त्यांना त्या विषयाचे किती ज्ञान प्राप्त झाले हे जाणून घेण्यासाठी वेगवेगळ्या चाचण्या, नोंदपत्रिका, शोधिका यांचा वापर करून विद्यार्थ्यांचे मुल्यमापन केले जाते. यासाठी शैक्षणिक मार्गदर्शन मदत करते.
शिक्षक शिक्षणामध्ये भविष्यकालीन मार्गदर्शनाची व गरज योग्य शैक्षणिक निर्णय घेण्यासाठी मार्गदर्शन
गरजेचे आहे.
2. शैक्षणिक समायोजन साधण्यासाठी
3. योग्य व्यवसायाची निवड करण्यासाठी
4. विविध कौशल्यक्षमता विकसित करण्यासाठी
5. विद्यार्थ्यांमधील बलस्थाने ओळखण्यासाठी
6. जीवनातील विविध समस्या सोडविण्यासाठी
7. वर्गातील कमकुवत विद्यार्थ्यांना ओळखून त्यांचा
विकास करण्यासाठी.
8. विद्यार्थ्यांचा व्यक्तिमत्व विकास करण्यासाठी
9. विद्यार्थ्यांना आरोग्यविषयक मार्गदर्शन करण्यासाठी
10. विद्यार्थ्यांना नैतिक शिक्षण देण्यासाठी
शिक्षक शिक्षणामध्ये भविष्यकालीन मार्गदर्शनासाठी
अध्यापनाच्या पध्दती -
शिक्षक शिक्षणामध्ये भविष्याच्या दृष्टीकोनातून मार्गदर्शनासाठी अनेक अध्यापन कार्यनिती आहेत. शिक्षक , प्रशिक्षणार्थ्यांनी या अध्यापन कार्यनितीचा त्यांच्या सेवांतर्गत कार्यामध्ये अवलंब केल्यास, विद्यार्थ्यांना अचूक व नेमके मार्गदर्शन करू शकतील. या अध्यापनाच्या कार्यनिती म्हणजेच पुढीलप्रमाणे :-
1. गट-चर्चा: (Group Discussion)
गट चर्चेतून विद्यार्थ्यांना विविध विषयाच्या संदर्भात मार्गदर्शन करता येते. विद्यार्थ्यांना गटामध्ये चर्चेच्या माध्यमातून कोणत्याही विषयातील एका घटकावर किंवा उपघटकावर अध्ययन करण्यास सांगणे गट-चर्चेमध्ये 5 ते 8 विद्यार्थ्यांचा समावेश असतो. यामध्ये विद्यार्थ्यांच्या गटामध्ये दिलेल्या घटकावर चर्चा करून निष्कर्षाप्रत जातात. या कार्यनितीच्या अवलंबनामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये संभाषण कौशल्य, समायोजन क्षमता, निर्णय क्षमता विकसित होण्यास मदत होते.
2. जीवन कौशल्य प्रशिक्षण (Life skill Training)
विद्यार्थ्यांनी त्यांच्या जीवनामध्ये शैक्षणिक प्रगती करण्यासाठी तसेच इतरांशी समायोजन साधण्यासाठी त्यांना विविध जीवन कौशल्याचे प्रशिक्षण देवून मार्गदर्शन केले जाते. यामध्ये स्व-निर्णय क्षमता, समयोजन क्षमता, तार्किक विचार, आंतरक्रियात्मक संभाषण, वाचन कौशल्य इत्यादी अनेक जीवन कौशल्याचे मार्गदर्शन करणे.
3. सहकार्यात्मक अध्ययन : (Co-operative Learning)
उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी निवडलेल्या विषयावरती गटामध्ये दिलेल्या वेळेत चर्चेच्या माध्यमातून सहकार्यात्मक अध्ययन केले जाते. अभ्यासक्रमातील अनेक विषयाशी संबंधित विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करून गटामध्ये सहकार्यात्मक अध्ययन करण्यास सांगणे. सहकार्यात्मक अध्ययनामधून विद्यार्थी गटामध्ये आपआपसात चर्चा करतात व योग्य समायोजन साधतात. या अध्यापन कार्यनितीच्या अवलंबामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये अनेक कौशल्य विकसित करता येतात.
4. तोंडी सादरीकरण: (Oral Presentation)
विद्यार्थ्यांना एखाद्या विषयातील घटक देवून, त्या घटकावर आधारित तोंडी सादरीकरण करण्यास सांगणे. विद्यार्थ्यांमधील आत्मविश्वासाची पातळी वाढते.या अध्यापन कार्यनितीमुळे विद्यार्थ्यांमध्ये धाडसी वृत्ती निर्माण होते. तसेच त्यांच्या कलागुणांचा विकास होतो.
5. कथा पुर्ण करणे: (Completing Stories)
प्राथमिक व माध्यमिक स्तरावरील विद्यार्थ्यांना त्यांच्या विषयातील घटकावर आधारित कथा देवून त्यातील रिकाम्या जागा भरण्यास सांगितले जाते व यातून दिलेली कथा पूर्ण करण्यास सांगितले जाते. या अध्यापनाच्या कार्यनितीमुळे विद्यार्थ्यांच्या अभ्यासाच्या कक्षा रुंदावतात. तसेच वेगवेगळ्या दृष्टीकोनातून तार्किक विचार करतात. त्यामुळे त्यांच्या विचारांची प्रगल्भता वाढते.
6. बहुमाध्यम सादरीकरण (Multimedia Presentation)
शिक्षकांनी त्यांच्या अध्यापनामध्ये बहुमाध्यम संचाचा वापर करावा. यामुळे अध्ययनातील क्लिष्ट संकल्पना विद्यार्थ्यांना पटकन आत्मसात होण्यास मदत होते. तसेच या कार्यनितीमुळे विद्यार्थ्यांना नेमके मार्गदर्शन करता येते.
7. आंतरक्रियात्मक अध्यापन (Interactive Teaching) :
आंतरक्रियात्मक अध्यापनामध्ये विद्यार्थी व शिक्षक यांच्या आंतरक्रिया घडून येते. त्यामुळे शिक्षकांना मार्गदर्शन करण्यास सोपे जाते. या कार्यनितीमध्ये विद्यार्थी क्रियाशील राहतात. तसेच विद्यार्थ्यांच्या शंकांचे योग्य निरसन केले जाते.
8. क्षेत्रीय भेट (Visit to work place)
भूगोल, इतिहास, मराठी यासारख्या विषयांचे अध्ययन विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष भेटीतून दिले जाते. त्यामुळे विद्यार्थ्याची त्या विषयातील अभिरूची वाढते. या कार्यनितीचा अवलंब केल्याने विद्यार्थ्यांनी केलेले अध्ययन त्यांच्या दीर्घकाल स्मरणात राहते. क्षेत्र भेटीतून योग्य ते मार्गदर्शन होवून प्रत्यक्ष अनुभव मिळतो.
9. प्रकल्प: (Projection)
विद्यार्थ्यांना त्यांच्या विषयाशी संबंधित प्रकल्प करण्यास सांगणे. यामधून विद्यार्थी गट कार्य करतात व त्यातून त्यांच्यामध्ये एकजुटीची भावना निर्माण होवून समायोजन क्षमता वाढते. तसेच या कार्यनितीच्या अवलंबाने विद्यार्थ्यांमध्ये नेतृत्व गुणांची वाढ होते. विद्यार्थी क्रियाशील बनतो व त्याचा वैयक्तिक विकास होण्यास मदत होते.
10. भुमिकापालन : (Role play) व्यवसाय, आरोग्य व अभ्यासक्रमाशी संबंधित विविध घटकावर आधारित भुमिकापालन या कार्यनितीचा वापर केला जातो. भुमिकापालन या कार्यनितीमध्ये विद्यार्थी दिलेल्या भुमिका पार पाडतो. त्यामुळे विद्यार्थ्यांना विविध विषयाशी संबंधित योग्य ते मार्गदर्शन मिळते. या अध्यापनाच्या कार्यनितीमुळे विद्यार्थ्यांमध्ये अध्ययनाविषयी अभिरूची निर्माण होते.
अशाप्रकारे वरील स्पष्टीकरणावरून असे दिसून येते की, शिक्षक शिक्षणामध्ये भविष्यकाळाच्या दृष्टीकोनातून अनेक अध्यापनाच्या कार्यनितीचा अवलंब केला जातो व विद्यार्थ्यांना त्यांच्या क्षमतेनुसार, गरजेनुसार योग्य ते मार्गदर्शन केले जाते.
