शिक्षण प्रक्रियेत अध्ययन परिणामकारक होण्यास अनेक पूरक गोष्टींचा अंतर्भाव केला जातो. अध्ययन उपपत्ती, शैक्षणिक तंत्रविज्ञान, विद्यार्थी क्षमता, बाह्य परिस्थिती अशा शिक्षणातील काही आधुनिक प्रवाह
विविध दृष्टिकोणांतून संशोधन करून या क्षेत्रातील अध्यापन व अध्ययन या दोन चलांमधील परस्परसंबंधाचा अभ्यास केला गेला आहे. विद्यार्थ्यांचे अध्ययन केवळ शिक्षकांच्या अध्यापनामुळेच होते असे नाही तर विद्यार्थी-विद्यार्थी यांच्यातील परस्पर सहकार्यान अध्ययनास पूरक वातावरण निर्मिती होते. या संदर्भात गेल्या २० वर्षांपासून विविध तज्ज्ञांनी सहअध्ययनाबाबत आपले विचार मांडले आहेत. यात प्रामुख्याने डेव्हिड जॉनसन, रॉजर जॉनसन, रॉबर्ट स्लॅवीन, इलोमो शैरेन व यील रॉरेन यांचा उल्लेख करावा लागेल.
सहअध्ययन प्रक्रियेत वर्गातील अध्ययनार्थीची लहान-लहान गटात विभागणी करून, त्याच्यातील परस्पर आंतरक्रियेतून अध्ययनास चालना दिली जाते. या गटांना यशासाठी समान संधी दिली जाते. त्याचप्रमाणे गटा-गटामध्ये यशासाठी स्पर्धात्मक वातावरण निर्माण केले जाते. त्यासाठी निकषांवर आधारित श्रेयांक पद्धतीचा वापर केला जातो. ज्यामुळे गटातील अध्ययनार्थीमध्ये सहकार्याची व एकमेकांना उत्तेजन देण्याची भावना वाढीस लागते.
*सहअध्ययन संकल्पनेचा उदय*
अमेरिकेसारख्या देशातील शिक्षणप्रणालीत विद्यार्थ्यांचे अध्ययन परिणामकारक होण्यासाठी केल्या गेलेल्या प्रयत्नात तेथील संस्कृतीचा प्रभाव आढळून येतो. अमेरिका आणि अमेरिकेच्या शेजारील राष्ट्रे यांच्या सांस्कृतिक पार्श्वभूमीत भिन्नता आहे. ही भिन्नता वांशिक, सांस्कृतिक, सामाजिक आणि वैचारिक क्षेत्रावर आपला प्रभाव पाडीत असते. अशा भिन्न पार्श्वभूमी असलेले विद्यार्थी जेव्हा अध्ययनासाठी एकत्र येतात तेव्हा त्यांच्यात सहकार्याची भावना निर्माण होऊन त्यांचे अध्ययन परिणामकारक व्हावे यासाठी विविध प्रकारचे संशोधन केले जाते. या जाणिवेतून सहअध्ययन संकल्पनेचा उदय झाला.
एखाद्या विशिष्ट उद्देशाने एकत्र येऊन वेगवेगळ्या घटकांवर प्रभुत्व मिळविण्यासाठी छोट्या गटामध्ये एकत्र येऊन एकमेकांस मदत करून शिकणे ही सहअध्ययनाची सर्वसामान्य कल्पना आहे. यामध्ये विद्यार्थी शिकण्यासाठी प्रोत्साहित होतील, एकटे राहून शिकण्यापेक्षा समूहामध्ये जास्त शिकतील, त्यांच्यात सहकार्याची भावना वाढीला लागेल अशी व्याख्या असते.
सहअध्ययनाची अनेक तंत्रे आहेत. उदा. संघ अध्ययन तंत्र हे संघाला मिळणाऱ्या बक्षिसावर संघातील प्रत्येकाच्या वैयक्तिक सहभागावर व संघातील प्रत्येकाला मिळणाऱ्या यशाच्या समान संधीवर अवलंबून आहे. संघाचे बक्षीस हे संघातील परस्परांच्या स्पर्धेतून मिळणाऱ्या अंतिम यशावर अवलंबून नसते तर प्रत्येक संघाने पूर्व निर्धारित निकषानुसार कार्य कोणत्या स्तरापर्यंत केले यावर संघाचे यश निर्धारित केले जाते. म्हणजेच संघाला यश मिळण्यासाठी त्या संघातील प्रत्येकाने योग्य पातळीवर कारवाई करणे आवश्यक असते. ही योग्य पातळी जरी सरासरीवर ठरली जाते तरी एखाद्यानेच उत्तम कामगिरी करणे यात अपेक्षित नाही. संघाच्या किंवा गटाच्या यशासाठी पूर्वी केलेल्या कामगिरीत सुधारणा करण्याची परवानगी दिली जाते.
सहअध्ययन संकल्पनेचे उद्‌गाते रॉबर्ट स्लॅव्हीन यांच्या मते, सहअध्ययन शिक्षणपद्धतीत ज्यात सहअध्ययन नाही अशा शिक्षणपद्धतीपेक्षा चौसष्ट टक्के जास्त संपादन क्षमता दिसून येते. सहअध्ययन शिक्षण प्रकल्पाचे निकाल सातत्याने होकारात्मक राहिले आहेत. सहअध्ययन पद्धतीने गटात कार्य करणारे विद्यार्थी हे जरी भिन्न संस्कृतीचे, समाजाचे असले तरी ते आपल्या सहअध्ययनार्थीशी मित्रत्वाने वागतात हे सहअध्ययनाचे एक यश आहे. भारत हा देशही विविधतेने नटलेला, बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक देश आहे. अशा देशातही अनेक वेळा अशा भिन्न परिवेश असलेल्या गटाला एकत्रितरित्या अध्ययनाची संधी उपलब्ध करून द्यावी लागते. अशा वेळी या सहअध्ययनाच्या विशिष्ट तत्त्वांचा वापर करून गटातील प्रत्येकाचे अध्ययन व ध्येयपूर्तीचे उद्दिष्ट गाठता येऊ शकते.
*सहअध्ययनाच्या उपयुक्ततेसंदर्भातील केलेल्या संशोधनाचे निष्कर्ष*
स्लॅव्हीन यांनी केलेल्या संशोधनातून मिळालेल्या निष्कर्षानुसार सहअध्ययन हे अभ्यासविषयक दृष्टिकोणातून उच्च पातळीच्या प्रेरणा सहअध्ययन गटात संवर्धित करण्यास मदत करते. ज्यांना असे वाटते की विद्यार्थ्यांनी दररोज शाळेतच येऊन अध्ययनासाठी परिश्रम केले तरच त्यांचे अध्ययन होऊ शकते. त्यापेक्षा सहअध्ययन करणारे विद्यार्थी हे जास्त प्रभावी ठरू शकतात हे संशोधनाने सिद्ध झाले आहे.
सहअध्ययनामुळे सकारात्मक प्रेरणा मिळते. अध्ययनास प्रेरित करणाऱ्या भावना जागृत होतात. गटातील विद्यार्थ्यांच्या स्वाभाविक तसेच गुणवैशिष्ट्यांना प्रवृत्त केले जाते. सहअध्ययन करणाऱ्या विद्यार्थ्यांचा ओढा हा यश हे नशिबाने मिळते याकडे नसून यश हे मेहनत, स्वतःच्या क्षमता आणि सहकार्य यातून मिळते याकडे आहे
सहअध्ययनासंदर्भात केलेल्या संशोधनातून असेही दिसून आले. आहे की सहअध्ययन गटात विविध वर्ग, क्षमता, संस्कृतीचे अध्ययनार्थी असले तरी त्यांच्या मते, सामाजिक सलोख्याची परस्पर सहकार्याची भावना निर्माण होते. मानसिक दुर्बलता असणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या बाबतही सकारात्मक प्रभाव दिसून येतो. परस्पर मैत्री ही भावना वाढीस लागते. गटात नव्याने प्रवेश केलेल्या विद्यार्थ्यांबाबतदेखील सहकार्याची भावना इतर स्पर्धात्मक अध्ययनार्थीपेक्षा सहअध्ययन गटात प्रभावीपणे आढळते. त्यामुळे सहअध्ययन ही प्रक्रिया सामाजिक संबंध सुधारणा प्रक्रियेस पोषक ठरते.
संशोधनातून असेही सिद्ध झाले आहे की सहअध्ययनात मिळणाऱ्या होकारात्मक प्रबलनामुळे विद्यार्थी कठोर परिश्रम करतात, नियमित उपस्थित राहतात, दुसऱ्याकडून मदत मागतात. त्यांच्या समूहाचे यश हे त्यांचे सामुदायिक बक्षीस असते.
लेव्ह व्हिगोत्सीच्या मते, दुसऱ्याबरोबर काम केल्यामुळे त्यांची बोधात्मक वाढ होते. कारण प्रत्येक विद्यार्थी वेगवेगळ्या प्रकारे विचार करीत असतो. त्यांचे विचार जेव्हा ते मोकळेपणाने गटात मांडतात त्या वेळी आपल्यापेक्षा भिन्न असलेल्या संकल्पना त्यांना ऐकण्यास मिळतात.
जीन पियाजेच्या मते गटातील जोडीदाराच्या सहकार्यामुळे न्यूनगंड कमी होतो. स्वतःच्या कमतरतेमध्ये सुधारणा करण्यास, त्यांचा विकास करण्यास मदत होते.
सहअध्ययनार्थी गटाचे स्वरूप व वैशिष्ट्ये
१.वैविध्यपूर्ण एकता : सहअध्ययनार्थी गट हा लहान किंवा परिस्थितीनुसार
एकजिनसी असावा. या गटात सात ते आठ विद्यार्थ्यांचा समावेश असावा. गटामध्ये मुले व मुली या दोघांचा समावेश असावा. गटात विविध क्षमता असणारे विद्यार्थी किंवा शक्य असल्यास विविध वर्णांचे, वंशांचे, भिन्न सांस्कृतिक, सामाजिक, आर्थिक पार्श्वभूमी असणारे विद्यार्थी गटात असले तरी गटाचे कार्य प्रभावी होऊ शकते.
२.कार्यविभागणी : जेव्हा एखादा गट एकत्र येऊन कोणतीही समस्या सोडवितो,
एखादा प्रकल्प पूर्ण करतो किंवा एखाद्या घटकाचे अध्ययन करतो त्या वेळी त्या कार्याच्या पूर्णत्वाबद्दल त्यांना मिळणारे यश, त्या यशाचे प्रमाणपत्र किंवा त्यांना मिळणारा शेरा हे त्या गटकार्याचे ध्येय असते. पण केवळ हे ध्येय साध्य करणे हे सहअध्ययन गटाचे वैशिष्ट्य ठरत नाही. तर त्या यशप्राप्तीसाठी गटातील प्रत्येक जण स्वतःला वाहून घेतात. कार्याची विभागणी करून आपापले कार्य पूर्ण करतात. हे वैशिष्ट्य सहअध्ययन करणाऱ्या गटामध्ये आढळते.
३.परस्पर सहकार्य सहअध्ययनार्थी गटातील विद्यार्थी जेव्हा एखाद्या विशिष्ट ध्येयप्राप्तीसाठी आपापली कार्ये विभागून ती पूर्ण करीत असतात. त्या वेळी ते केवळ आपले कार्य पूर्ण करावयाचे आहे, ते पूर्ण केले म्हणजे आपली जबाबदारी संपली असा विचार करीत नाहीत तर माझ्याकडे असलेले कार्य पूर्ण करीत असताना ते कार्य माझ्या गटातील इतरांस कसे पूरक ठरणार आहे याचाही विचार करतात. त्यामुळे त्याच्या कार्यात सकारात्मक परस्परावलंबत्व असते. समजा, एखाद्या विद्यार्थ्याला त्याचे कार्य पूर्ण करण्यास काही अडचणी, संकटे येत असतील तर त्याला मदत करणे आवश्यक मानतात, कारण त्याच्या अकार्यक्षमतेचा किंवा अपयशाचा परिणाम हा आपल्या कार्यावर तसेच गटाच्या ध्येयप्राप्तीवर किंवा यशावर होतो याची जाणीव या गटातील प्रत्येक अध्ययनार्थीला असते.
४.वैयक्तिक जबाबदारी सहअध्ययन गटात गटभावनेचे एकसंध कार्याचे जेवढे महत्त्वाचे स्थान आहे तेवढेच महत्त्वाचे स्थान हे वैयक्तिक क्षमता प्रदर्शनास आहे. गटकार्यातील सहभागी विद्यार्थ्यांपैकी प्रत्येकाने वैयक्तिक यश कोणत्या पातळीपर्यंत प्राप्त केले आहे, याचाही विचार केला जातो. बरेच वेळा जेव्हा एखादी कृती सांघिकतेने केली जाते तेव्हा असे दिसून येते की गटातील काही विद्यार्थी खूप उत्साहाने कार्य करतात, प्रत्येक बारीक-सारीक गोष्टींचे अध्ययन करतात. प्रयत्न करतात व गटाला यश मिळवून देतात. त्या गटाच्या यशात त्यांच्या अध्ययनाचे, प्रयत्नांचेच महत्त्वाचे स्थान असते. परंतु याच गटातील काही विद्यार्थी मात्र निष्क्रिय असतात. ते आपल्या अध्ययनासाठी प्रयत्न करीत नाहीत. कोणतीही वैयक्तिक जबाबदारी स्वीकारीत नाहीत. परंतु तरीही ते केवळ त्या गटाचे घटक आहेत म्हणून त्या गटाच्या यशप्राप्तीचे ते वाटेकरी ठरतात. गटाचे ध्येय साध्य झाले म्हणजे ते ध्येय साध्य करण्यात त्यांचाही सहभाग गृहीत धरला जातो. परंतु सहअध्ययन गटात केवळ गटाच्या अध्ययनात यशाचा एकत्रित विचार केला नाही तर गटातील प्रत्येक विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक यशाचा, कार्याचा, सहभागाचा विचार केला जातो.
●*सहअध्ययनार्थी गटाचे स्वरूप व वैशिष्ट्ये*●
१.वैविध्यपूर्ण एकता : सहअध्ययनार्थी गट हा लहान किंवा परिस्थितीनुसार एकजिनसी असावा. या गटात सात ते आठ विद्यार्थ्यांचा समावेश असावा. गटामध्ये मुले व मुली या दोघांचा समावेश असावा. गटात विविध क्षमता असणारे विद्यार्थी किंवा शक्य असल्यास विविध वर्णांचे, वंशांचे, भिन्न सांस्कृतिक, सामाजिक, आर्थिक पार्श्वभूमी असणारे विद्यार्थी गटात असले तरी गटाचे कार्य प्रभावी होऊ शकते.
२.कार्यविभागणी : जेव्हा एखादा गट एकत्र येऊन कोणतीही समस्या सोडवितो,
एखादा प्रकल्प पूर्ण करतो किंवा एखाद्या घटकाचे अध्ययन करतो त्या वेळी त्या कार्याच्या पूर्णत्वाबद्दल त्यांना मिळणारे यश, त्या यशाचे प्रमाणपत्र किंवा त्यांना मिळणारा शेरा हे त्या गटकार्याचे ध्येय असते. पण केवळ हे ध्येय साध्य करणे हे सहअध्ययन गटाचे वैशिष्ट्य ठरत नाही. तर त्या यशप्राप्तीसाठी गटातील प्रत्येक जण स्वतःला वाहून घेतात. कार्याची विभागणी करून आपापले कार्य पूर्ण करतात. हे वैशिष्ट्य सहअध्ययन करणाऱ्या गटामध्ये आढळते.
३.परस्पर सहकार्य सहअध्ययनार्थी गटातील विद्यार्थी जेव्हा एखाद्या विशिष्ट ध्येयप्राप्तीसाठी आपापली कार्ये विभागून ती पूर्ण करीत असतात. त्या वेळी ते केवळ आपले कार्य पूर्ण करावयाचे आहे, ते पूर्ण केले म्हणजे आपली जबाबदारी संपली असा विचार करीत नाहीत तर माझ्याकडे असलेले कार्य पूर्ण करीत असताना ते कार्य माझ्या गटातील इतरांस कसे पूरक ठरणार आहे याचाही विचार करतात. त्यामुळे त्याच्या कार्यात सकारात्मक परस्परावलंबत्व असते. समजा, एखाद्या विद्यार्थ्याला त्याचे कार्य पूर्ण करण्यास काही अडचणी, संकटे येत असतील तर त्याला मदत करणे आवश्यक मानतात, कारण त्याच्या अकार्यक्षमतेचा किंवा अपयशाचा परिणाम हा आपल्या कार्यावर तसेच गटाच्या ध्येयप्राप्तीवर किंवा यशावर होतो याची जाणीव या गटातील प्रत्येक अध्ययनार्थीला असते.
४.वैयक्तिक जबाबदारी सहअध्ययन गटात गटभावनेचे एकसंध कार्याचे जेवढे महत्त्वाचे स्थान आहे तेवढेच महत्त्वाचे स्थान हे वैयक्तिक क्षमता प्रदर्शनास आहे. गटकार्यातील सहभागी विद्यार्थ्यांपैकी प्रत्येकाने वैयक्तिक यश कोणत्या पातळीपर्यंत प्राप्त केले आहे, याचाही विचार केला जातो. बरेच वेळा जेव्हा एखादी कृती सांघिकतेने केली जाते तेव्हा असे दिसून येते की गटातील काही विद्यार्थी खूप उत्साहाने कार्य करतात, प्रत्येक बारीक-सारीक गोष्टींचे अध्ययन करतात. प्रयत्न करतात व गटाला यश मिळवून देतात. त्या गटाच्या यशात त्यांच्या अध्ययनाचे, प्रयत्नांचेच महत्त्वाचे स्थान असते. परंतु याच गटातील काही विद्यार्थी मात्र निष्क्रिय असतात. ते आपल्या अध्ययनासाठी प्रयत्न करीत नाहीत. कोणतीही वैयक्तिक जबाबदारी स्वीकारीत नाहीत. परंतु तरीही ते केवळ त्या गटाचे घटक आहेत म्हणून त्या गटाच्या यशप्राप्तीचे ते वाटेकरी ठरतात. गटाचे ध्येय साध्य झाले म्हणजे ते ध्येय साध्य करण्यात त्यांचाही सहभाग गृहीत धरला जातो. परंतु सहअध्ययन गटात केवळ गटाच्या अध्ययनात यशाचा एकत्रित विचार केला नाही तर गटातील प्रत्येक विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक यशाचा, कार्याचा, सहभागाचा विचार केला जातो.
५.संप्रेषण कौशल्य क्षमता : सहअध्ययन गटातील प्रत्येक विद्यार्थ्यांमध्ये परस्परांशी
सहकार्यासाठी संप्रेषण कौशल्य क्षमता असावी लागते. आपल्या सहकाऱ्यांच्या कार्याला जर मदत करावयाची असेल तर त्याच्याशी सुसंवाद कसा करावा, त्याचे म्हणणे, त्याच्या अडचणी कशा पद्धतीने समजावून घ्याव्यात यासाठी संप्रेषण कौशल्य उपयुक्त ठरते. त्याचबरोबर आपल्या अडचणी दुसऱ्याला सांगतानाही हे कौशल्य उपयुक्त ठरते. एकदा आपल्या सहकाऱ्याच्या अडचणी समजावून घेतल्या किंवा त्याला आपल्या अडचणी समजावून सांगितल्या की त्यानंतर त्या अडचणी दूर करण्यासाठी जे सहकार्य करावे लागते, ते सांगण्यासाठी किंवा दुसऱ्याचे म्हणणे ऐकून घेऊन आपल्या समस्या दूर करण्यासाठीही संप्रेषण - कौशल्याची आवश्यकता असते. संप्रेषण कौशल्याच्या अभावी गटामध्ये सहअध्ययन प्रक्रिया घडत नाही. नेतृत्व, निर्णयक्षमता, विश्वासार्हता, स्पष्ट संभाषण कौशल्य या कौशल्यामुळे संप्रेषण घडते.
६.व्यवस्थापन कौशल्य क्षमता: सहअध्ययन करीत असताना गटात अनेक वेळा
संघर्षाचे प्रसंग उभे राहतात. निर्णय कोणी घ्यायचे ? कार्य विभागणी कशी करायची, आपत्तीच्या वेळी मार्ग कसे काढायचे, दोन विभिन्न मते असल्यास नेमके कोणाचे मत ग्राह्य धरायचे या सर्वांचे व्यवस्थापन करण्याची गरज असते. त्यामुळे सहअध्ययन गटातील विद्यार्थ्यांमध्ये व्यवस्थापन कौशल्य असण्याची गरज असते. जेव्हा सर्व गटांच्या कार्याचे समापन करण्याचे कार्य असते, किंवा गटकार्याच्या ध्येयपूर्तीसाठी एखाद्या नवीन माहितीचा शोध घेण्याची प्रक्रिया असते त्या वेळी व्यवस्थापन कौशल्याची आवश्यकता भासते.
*सहअध्ययनातील संप्रेषण प्रक्रिया*
सहअध्ययनात संप्रेषणाला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. कारण सहअध्ययनात समाविष्ट असणाऱ्या प्रत्येक घटकाचे दुसऱ्या घटकाशी योग्य संप्रेषण झाल्याशिवाय गटाचे ध्येय, अर्थातच सहअध्ययन होणे शक्य नाही. हे संप्रेषण पुढीलप्रमाणे विविध घटकांत अपेक्षित असते.
१.सहअध्ययनार्थीमधील संप्रेषण : सहअध्ययनात सहअध्ययनार्थीमधील संप्रेषण
हे सकारात्मक असावे लागते. ते त्यांच्या विचारात आणि वर्तनातून प्रतीत होत असते. तसे असेल तरच एक गट, संघ किंवा समूह म्हणून घेतलेली जबाबदारी, प्रकल्प, अध्ययन घटक किवा ठरविलेल्या उद्दिष्टपूर्तीसाठी केली जाणारी गटातील प्रत्येकाची कामगिरी ही एका विशिष्ट दिशेने प्रगतीपथावर जाते. त्याच्यातील परस्पर सकारात्मक देवाणघेवाणीमुळे ते एकमेकांना पूरक माहिती देतात, चुकांना सुधारण्यासाठी मार्गदर्शन करतात, योग्य कार्याची पुनरावृत्ती करण्यासाठी प्रोत्साहन देतात. सहअध्ययनाची ही प्रमुख वैशिष्ट्ये सह- अध्ययनार्थीला वैयक्तिक विकासाला चालना देतात. त्यांची स्वतःची मूल्ये, विचार व अध्यापनात अनेक वेळा शिक्षकांना अनुभव येतो. जेव्हा शिक्षक एखादा प्रश्न, समस्या आत्मविश्वास विकसित करतात गटाच्या ध्येयपूर्तीचा मार्ग सुकर करतात.
प्रत्येकाचे वैयक्तिक यश किंवा अध्ययन किती झाले यावर गटाच्या यशाचा विचार केला जातो.
*सहअध्ययन कार्याचे मूल्यमापन*
सहअध्ययन गटाच्या कार्यवाही घटकांच्या घटकांबद्दल माहिती घेतल्यानंतर सहअध्ययन कार्याचे मूल्यमापन कसे करता येईल याचाही विचार होणे आवश्यक आहे.
'शिक्षकांनी आपल्या वर्गातील विद्यार्थ्यांचे असे लहान-लहान सहअध्ययन गटात विभाजन करून त्यांना अध्ययनास किंवा एखादा प्रकल्प करण्यास प्रवृत्त केल्यानंतर व विद्यार्थ्यांनी त्यानुसार प्रत्यक्ष कार्यवाही केल्यानंतर कोणत्या सहअध्ययन गटाचे कार्य उत्तम झाले आहे हे ठरविण्यासाठी मूल्यमापन करणे गरजेचे आहे. मूल्यामापन प्रक्रिया सर्व गटांची एकत्रितरित्या करीत असताना खालील तंत्रांचा वापर करता येतो.
◇ प्रत्येक गटाला आपल्या अहवाल सादरीकरणास पुरेसा वेळ द्यावा.
◇ गटातील सदस्यांना वैयक्तिकरित्या प्रश्न विचारून त्यांच्या सहभागातील यशाची खात्री करून घ्यावी.
◇ सहअध्ययनाच्या वेळेच्या संदर्भात प्रश्न विचारावेत.
◇ सामूहिक प्रश्नांच्या उत्तरांवर प्रतिसाद नोंदविण्यासाठी खुणा ठरवून द्याव्यात.
◇ विद्यार्थ्यांनी दिलेल्या उत्तरांवरून नेमके मूल्यमापन करावे.
◇ विद्यार्थ्यांना अध्ययन करीत असताना आलेल्या अनुभवांबाबत प्रश्न विचारावेत, अडचणी कशा सोडविल्या हे विचारून त्यांनी केलेल्या प्रक्रिया या सहअध्ययन या संकल्पनेस पूरक आहेत का याचा विचार करून त्यांच्या गटाच्या यशाचे मूल्यामापन करावे.
◇ प्रश्नावली, पदनिश्चयनश्रेणी, पडताळा सूची इत्यादींचा वापर करून मूल्यमापन करावे.
◇ सहअध्ययन कार्याचे अहवाललेखन लिखित स्वरूपात आहे किंवा नाही हे पाहावे.
हे लेखन अचूक व पूर्ण असावे. यासंबंधीचा विचार मूल्यमापनात करावा. अहवालात उल्लेख केलेल्या प्रत्येक बाबींवर गटातील सर्वांची सहमती आहे का हे पाहावे.
सहअध्ययन कार्याच्या मूल्यमापनासाठी सर्वांत महत्त्वाची बाब म्हणजे गटाने केलेल्या कार्यातून त्यांच्यामध्ये एकमेकांच्या मदतीने स्वसंकल्पना विकास झाला का ? त्यांच्या कल्पनाशक्तीला इतरांच्या विचाराने चालना मिळाली का ? त्यांच्यामध्ये तर्कनिष्ठ विचार करून समस्या सोडविण्याची क्षमता निर्माण झाली का आणि आपण दुसऱ्यास मदत करतात.
सहअध्ययनार्थी गटाचे स्वरूप व वैशिष्ट्ये
१.वैविध्यपूर्ण एकता : सहअध्ययनार्थी गट हा लहान किंवा परिस्थितीनुसार
एकजिनसी असावा. या गटात सात ते आठ विद्यार्थ्यांचा समावेश असावा. गटामध्ये मुले व मुली या दोघांचा समावेश असावा. गटात विविध क्षमता असणारे विद्यार्थी किंवा शक्य असल्यास विविध वर्णांचे, वंशांचे, भिन्न सांस्कृतिक, सामाजिक, आर्थिक पार्श्वभूमी असणारे विद्यार्थी गटात असले तरी गटाचे कार्य प्रभावी होऊ शकते.
२.कार्यविभागणी : जेव्हा एखादा गट एकत्र येऊन कोणतीही समस्या सोडवितो,
एखादा प्रकल्प पूर्ण करतो किंवा एखाद्या घटकाचे अध्ययन करतो त्या वेळी त्या कार्याच्या पूर्णत्वाबद्दल त्यांना मिळणारे यश, त्या यशाचे प्रमाणपत्र किंवा त्यांना मिळणारा शेरा हे त्या गटकार्याचे ध्येय असते. पण केवळ हे ध्येय साध्य करणे हे सहअध्ययन गटाचे वैशिष्ट्य ठरत नाही. तर त्या यशप्राप्तीसाठी गटातील प्रत्येक जण स्वतःला वाहून घेतात. कार्याची विभागणी करून आपापले कार्य पूर्ण करतात. हे वैशिष्ट्य सहअध्ययन करणाऱ्या गटामध्ये आढळते.
३.परस्पर सहकार्य सहअध्ययनार्थी गटातील विद्यार्थी जेव्हा एखाद्या विशिष्ट ध्येयप्राप्तीसाठी आपापली कार्ये विभागून ती पूर्ण करीत असतात. त्या वेळी ते केवळ आपले कार्य पूर्ण करावयाचे आहे, ते पूर्ण केले म्हणजे आपली जबाबदारी संपली असा विचार करीत नाहीत तर माझ्याकडे असलेले कार्य पूर्ण करीत असताना ते कार्य माझ्या गटातील इतरांस कसे पूरक ठरणार आहे याचाही विचार करतात. त्यामुळे त्याच्या कार्यात सकारात्मक परस्परावलंबत्व असते. समजा, एखाद्या विद्यार्थ्याला त्याचे कार्य पूर्ण करण्यास काही अडचणी, संकटे येत असतील तर त्याला मदत करणे आवश्यक मानतात, कारण त्याच्या अकार्यक्षमतेचा किंवा अपयशाचा परिणाम हा आपल्या कार्यावर तसेच गटाच्या ध्येयप्राप्तीवर किंवा यशावर होतो याची जाणीव या गटातील प्रत्येक अध्ययनार्थीला असते.
4.वैयक्तिक जबाबदारी सहअध्ययन गटात गटभावनेचे एकसंध कार्याचे जेवढे महत्त्वाचे स्थान आहे तेवढेच महत्त्वाचे स्थान हे वैयक्तिक क्षमता प्रदर्शनास आहे. गटकार्यातील सहभागी विद्यार्थ्यांपैकी प्रत्येकाने वैयक्तिक यश कोणत्या पातळीपर्यंत प्राप्त केले आहे, याचाही विचार केला जातो. बरेच वेळा जेव्हा एखादी कृती सांघिकतेने केली जाते तेव्हा असे दिसून येते की गटातील काही विद्यार्थी खूप उत्साहाने कार्य करतात, प्रत्येक बारीक-सारीक गोष्टींचे अध्ययन करतात. प्रयत्न करतात व गटाला यश मिळवून देतात. त्या गटाच्या यशात त्यांच्या अध्ययनाचे, प्रयत्नांचेच महत्त्वाचे स्थान असते. परंतु याच गटातील काही विद्यार्थी मात्र निष्क्रिय असतात. ते आपल्या अध्ययनासाठी प्रयत्न करीत नाहीत. कोणतीही वैयक्तिक जबाबदारी स्वीकारीत नाहीत. परंतु तरीही ते केवळ त्या गटाचे घटक आहेत म्हणून त्या गटाच्या यशप्राप्तीचे ते वाटेकरी ठरतात. गटाचे ध्येय साध्य झाले म्हणजे ते ध्येय साध्य करण्यात त्यांचाही सहभाग गृहीत धरला जातो. परंतु सहअध्ययन गटात केवळ गटाच्या अध्ययनात यशाचा एकत्रित विचार केला नाही तर गटातील प्रत्येक विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक यशाचा, कार्याचा, सहभागाचा विचार केला जातो.
५.संप्रेषण कौशल्य क्षमता : सहअध्ययन गटातील प्रत्येक विद्यार्थ्यांमध्ये परस्परांशी सहकार्यासाठी संप्रेषण कौशल्य क्षमता असावी लागते. आपल्या सहकाऱ्यांच्या कार्याला जर मदत करावयाची असेल तर त्याच्याशी सुसंवाद कसा करावा, त्याचे म्हणणे, त्याच्या अडचणी कशा पद्धतीने समजावून घ्याव्यात यासाठी संप्रेषण कौशल्य उपयुक्त ठरते. त्याचबरोबर आपल्या अडचणी दुसऱ्याला सांगतानाही हे कौशल्य उपयुक्त ठरते. एकदा आपल्या सहकाऱ्याच्या अडचणी समजावून घेतल्या किंवा त्याला आपल्या अडचणी समजावून सांगितल्या की त्यानंतर त्या अडचणी दूर करण्यासाठी जे सहकार्य करावे लागते, ते सांगण्यासाठी किंवा दुसऱ्याचे म्हणणे ऐकून घेऊन आपल्या समस्या दूर करण्यासाठीही संप्रेषण - कौशल्याची आवश्यकता असते. संप्रेषण कौशल्याच्या अभावी गटामध्ये सहअध्ययन प्रक्रिया घडत नाही. नेतृत्व, निर्णयक्षमता, विश्वासार्हता, स्पष्ट संभाषण कौशल्य या कौशल्यामुळे संप्रेषण घडते.
६.व्यवस्थापन कौशल्य क्षमता: सहअध्ययन करीत असताना गटात अनेक वेळा संघर्षाचे प्रसंग उभे राहतात. निर्णय कोणी घ्यायचे ? कार्य विभागणी कशी करायची, आपत्तीच्या वेळी मार्ग कसे काढायचे, दोन विभिन्न मते असल्यास नेमके कोणाचे मत ग्राह्य धरायचे या सर्वांचे व्यवस्थापन करण्याची गरज असते. त्यामुळे सहअध्ययन गटातील विद्यार्थ्यांमध्ये व्यवस्थापन कौशल्य असण्याची गरज असते. जेव्हा सर्व गटांच्या कार्याचे समापन करण्याचे कार्य असते, किंवा गटकार्याच्या ध्येयपूर्तीसाठी एखाद्या नवीन माहितीचा शोध घेण्याची प्रक्रिया असते त्या वेळी व्यवस्थापन कौशल्याची आवश्यकता भासते.
सहअध्ययनातील संप्रेषण प्रक्रिया
सहअध्ययनात संप्रेषणाला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. कारण सहअध्ययनात समाविष्ट असणाऱ्या प्रत्येक घटकाचे दुसऱ्या घटकाशी योग्य संप्रेषण झाल्याशिवाय गटाचे ध्येय, अर्थातच सहअध्ययन होणे शक्य नाही. हे संप्रेषण पुढीलप्रमाणे विविध घटकांत अपेक्षित असते.
१.सहअध्ययनार्थीमधील संप्रेषण : सहअध्ययनात सहअध्ययनार्थी धील संप्रेषण
हे सकारात्मक असावे लागते. ते त्यांच्या विचारात आणि वर्तनातून प्रतीत होत असते. तसे असेल तरच एक गट, संघ किंवा समूह म्हणून घेतलेली जबाबदारी, प्रकल्प, अध्ययन घटक किवा ठरविलेल्या उद्दिष्टपूर्तीसाठी केली जाणारी गटातील प्रत्येकाची कामगिरी ही एका विशिष्ट दिशेने प्रगतीपथावर जाते. त्याच्यातील परस्पर सकारात्मक देवाणघेवाणीमुळे ते एकमेकांना पूरक माहिती देतात, चुकांना सुधारण्यासाठी मार्गदर्शन करतात, योग्य कार्याची पुनरावृत्ती करण्यासाठी प्रोत्साहन देतात. सहअध्ययनाची ही प्रमुख वैशिष्ट्ये सह- अध्ययनार्थीला वैयक्तिक विकासाला चालना देतात. त्यांची स्वतःची मूल्ये, विचार व अध्यापनात अनेक वेळा शिक्षकांना अनुभव येतो.
प्रत्येकाचे वैयक्तिक यश किंवा अध्ययन किती झाले यावर गटाच्या यशाचा विचार केला जातो.
सहअध्ययन कार्याचे मूल्यमापन
सहअध्ययन गटाच्या कार्यवाही घटकांच्या घटकांबद्दल माहिती घेतल्यानंतर सहअध्ययन कार्याचे मूल्यमापन कसे करता येईल याचाही विचार होणे आवश्यक आहे.
'शिक्षकांनी आपल्या वर्गातील विद्यार्थ्यांचे असे लहान-लहान सहअध्ययन गटात विभाजन करून त्यांना अध्ययनास किंवा एखादा प्रकल्प करण्यास प्रवृत्त केल्यानंतर व विद्यार्थ्यांनी त्यानुसार प्रत्यक्ष कार्यवाही केल्यानंतर कोणत्या सहअध्ययन गटाचे कार्य उत्तम झाले आहे हे ठरविण्यासाठी मूल्यमापन करणे गरजेचे आहे. मूल्यामापन प्रक्रिया सर्व गटांची एकत्रितरित्या करीत असताना खालील तंत्रांचा वापर करता येतो.
◇ प्रत्येक गटाला आपल्या अहवाल सादरीकरणास पुरेसा वेळ द्यावा.
◇ गटातील सदस्यांना वैयक्तिकरित्या प्रश्न विचारून त्यांच्या सहभागातील यशाची खात्री करून घ्यावी.
◇ सहअध्ययनाच्या वेळेच्या संदर्भात प्रश्न विचारावेत.
◇ सामूहिक प्रश्नांच्या उत्तरांवर प्रतिसाद नोंदविण्यासाठी खुणा ठरवून द्याव्यात.
◇ विद्यार्थ्यांनी दिलेल्या उत्तरांवरून नेमके मूल्यमापन करावे.
◇ विद्यार्थ्यांना अध्ययन करीत असताना आलेल्या अनुभवांबाबत प्रश्न विचारावेत, अडचणी कशा सोडविल्या हे विचारून त्यांनी केलेल्या प्रक्रिया या सहअध्ययन या संकल्पनेस पूरक आहेत का याचा विचार करून त्यांच्या गटाच्या यशाचे मूल्यामापन करावे.
◇ प्रश्नावली, पदनिश्चयनश्रेणी, पडताळा सूची इत्यादींचा वापर करून मूल्यमापन करावे.
◇ सहअध्ययन कार्याचे अहवाललेखन लिखित स्वरूपात आहे किंवा नाही हे पाहावे.
हे लेखन अचूक व पूर्ण असावे. यासंबंधीचा विचार मूल्यमापनात करावा. अहवालात उल्लेख केलेल्या प्रत्येक बाबींवर गटातील सर्वांची सहमती आहे का हे पाहावे.
सहअध्ययन कार्याच्या मूल्यमापनासाठी सर्वांत महत्त्वाची बाब म्हणजे गटाने केलेल्या कार्यातून त्यांच्यामध्ये एकमेकांच्या मदतीने स्वसंकल्पना विकास झाला का ? त्यांच्या कल्पनाशक्तीला इतरांच्या विचाराने चालना मिळाली का ? त्यांच्यामध्ये तर्कनिष्ठ विचार करून समस्या सोडविण्याची क्षमता निर्माण झाली का आणि आपण दुसऱ्यास मदत
केल्यामुळे व दुसऱ्याकडून आपण मदत स्वीकारल्यामुळे आपली प्रगती होते, विकास होतो ही भावना वाढीस लागली का ? या बाबी मूल्यामापन करीत असताना विचारात घेणे आवश्यक आहे. कारण विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक वैशिष्ट्यांचा, व्यक्तिभेदाचा विचार करून, त्यांच्या बलस्थानांचा उपयोग इतरांना व इतरांच्या बलस्थानांचा उपयोग त्यांना करून देणे सर्वांच्या प्रगतीची पातळी उंचावणे सहअध्ययन पद्धतीचे खास वैशिष्ट्य आहे.
