एकविसाव्या शतकातील महिलांचा शैक्षणिक उपक्रमांद्वारे विकास शक्य."डॉ अजितकुमार पाटील, कोल्हापूर

"

एकविसाव्या शतकातील स्त्री ही अबला नसून सबला आहे.कारण स्रियांच्या विकासासाठी व आरोग्यासाठी विचार करणे गरजेचे आहे.भारताच्या एकूण लोकसंख्येच्या ४८% महिला आहेत. त्यांचा विकास आणि सामाजिक-आर्थिक क्षेत्रातील वाढ देखील अर्थव्यवस्थेच्या शाश्वत वाढीसाठी पाऊल निश्चित करते. स्त्री-पुरुष समानतेचे तत्त्व भारतीय राज्यघटनेच्या प्रस्तावना, मूलभूत अधिकार, मूलभूत कर्तव्ये आणि राज्य धोरणाच्या मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये संरक्षित आहे. भारतातील महिलांना संविधान अधिकृतपणे गुणवत्ता प्रदान करते. महिलांसाठी विविध उपयुक्त कायदे आणि योजना आणि धोरणे बनवून महिलांच्या बाजूने सकारात्मक दृष्टीकोनातून उपाययोजना करण्याचा अधिकारही भारतीय संविधानाने राज्याला दिला आहे.

संयुक्त राष्ट्रांच्या अहवालात असे म्हटले आहे की कुटुंब आणि समाजाचे जीवन आणि आरोग्य सुधारण्यासाठी महिलांसाठी शिक्षण हा एकमेव प्रभावी मार्ग आहे. शिक्षण असलेली स्त्री ही एक शक्तिशाली व्यक्ती आहे; तिच्याकडे तिच्या कुटुंबातील मुलांना शिक्षित करण्याची, प्रभावी निर्णय घेण्यासाठी मार्गदर्शन करण्याची, आर्थिकदृष्ट्या योगदान देण्याची आणि घर आणि समाज दोन्हीच्या सुधारणेसाठी मौल्यवान इनपुट देण्याची शक्ती आहे. देशाच्या लोकसंख्येपैकी जवळपास निम्मी लोकसंख्या स्त्रिया आहेत, जेव्हा 50% लोकसंख्या शिक्षणाशिवाय राहते - एक राष्ट्र अविकसित राहते. सशक्त महिला समाज, समुदाय आणि राष्ट्राच्या विकासात अनेक प्रकारे योगदान देतात.

2011 च्या जनगणनेनुसार, भारतात पुरुष (82.14%) आणि महिला (65.46%) साक्षरतेच्या दरामध्ये खूप मोठी तफावत आहे. कमी महिला साक्षरता दराचा समाजाच्या एकूण वाढीवर आणि विकासावर मोठा नकारात्मक प्रभाव पडतो. महिला शिक्षण हे महिला सक्षमीकरणासाठी मैलाचा दगड आणि यशस्वी धोरण आहे कारण ते त्यांना आव्हानांना प्रतिसाद देण्यास, त्यांच्या पारंपारिक भूमिकेला उत्तेजन देण्यास आणि आधुनिक समाजाच्या अनुषंगाने त्यांची जीवनशैली बदलण्यास अनुमती देते. यामुळे महिला सक्षमीकरणाच्या संदर्भात आपण शिक्षणाच्या महत्त्वाकडे दुर्लक्ष करू शकत नाही. या शोधनिबंधात संशोधक सरकारी उपक्रमांद्वारे महिलांच्या शैक्षणिक विकासाचे विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न करतील.

अभ्यासाची उद्दिष्टे:

1. स्त्री शिक्षणाची गरज आणि महत्त्व अभ्यासणे.

2. सरकारी उपक्रमांद्वारे महिलांच्या शैक्षणिक विकासाचे विश्लेषण करणे.

3. उच्च शिक्षणात महिलांच्या सहभागास प्रोत्साहन देण्यासाठी सूचना देणे.

संशोधन कार्यप्रणाली:

या अभ्यासासाठी वर्णनात्मक पद्धतींचा अवलंब केला जातो आणि दुय्यम डेटा गोळा केला जातो. या अभ्यासासाठी विविध पुस्तके, संशोधन लेख, मासिके, संशोधन जर्नल, ई-जर्नल, यूजीसीचा अहवाल आणि उच्च शिक्षणाचा अहवाल आणि वेबसाइट्समधून डेटा आणि माहिती गोळा करण्यात आली आहे.

स्त्री शिक्षणाची गरज आणि महत्त्व -

संयुक्त राष्ट्रांच्या अहवालात असे म्हटले आहे की, कुटुंब आणि समाजाचे जीवन आणि आरोग्य सुधारण्यासाठी महिलांसाठी शिक्षण हा एकमेव प्रभावी मार्ग आहे. शिक्षण असलेली स्त्री ही एक शक्तिशाली व्यक्ती आहे; तिच्या कुटुंबातील मुलांना शिक्षण देण्याची, त्यांना प्रभावीपणे मार्गदर्शन करण्याची ताकद आहे.

निर्णय, आर्थिकदृष्ट्या योगदान देतात आणि घर आणि समाज दोन्ही सुधारण्यासाठी मौल्यवान इनपुट देतात. देशाच्या लोकसंख्येपैकी जवळपास निम्मी लोकसंख्या स्त्रिया आहेत, जेव्हा 50% लोकसंख्या शिक्षणाशिवाय राहते - एक राष्ट्र अविकसित राहते. सशक्त महिला समाज, समुदाय आणि राष्ट्राच्या विकासात अनेक प्रकारे योगदान देतात.

शिक्षण ही सर्वात महत्वाची शक्ती आहे जी पुरुषत्वाच्या जीवनाची रूपरेषा दर्शवते. हे विचार करण्याची, तर्क करण्याची, योग्य निर्णय घेण्याची आणि भारतातील महिलांचे अत्याचार आणि अत्याचारापासून संरक्षण करण्याची क्षमता देते. भारतासह जगभरातील बहुतांश विकसनशील देशांमध्ये महिलांना अनेकदा शिक्षणाच्या संधींपासून वंचित ठेवले जाते. असे असूनही, भारतातील एकूण लोकसंख्येच्या 48% स्त्रिया आहेत - शहरी भागातील महिला साक्षरतेचे प्रमाण 88.76% पुरुषांच्या तुलनेत 79.11% आहे आणि ग्रामीण भागात 77.15 च्या तुलनेत 57.93% स्त्रिया साक्षर आहेत. % साक्षर पुरुष. 2014 मध्ये, भारताची जीडीपी वाढ 4.6% -5.3% (1ली - 3री तिमाही) दरम्यान होती आणि जर महिला शिक्षित झाल्या आणि आर्थिकदृष्ट्या तितकेच योगदान देऊ लागल्या तर ही वाढीची टक्केवारी लक्षणीयरीत्या सुधारली जाऊ शकते. जगभरातील अनेक सर्वेक्षणे आणि अभ्यासांनी हे सिद्ध केले आहे की मुलांचे आरोग्य, समुदाय कल्याण आणि विकसनशील देशांचे दीर्घकालीन यश आणि यश निर्माण करण्याच्या दृष्टीने महिलांना शिक्षित करणे ही सर्वोत्तम फायदेशीर गुंतवणूक आहे. शिक्षणामुळे मुलीसाठी संधींचे संपूर्ण नवीन जग उघडले जाते, यामुळे तिला जीवनातील विविध समस्यांना सामोरे जाण्याचा, आर्थिकदृष्ट्या स्वतंत्र होण्याचा, चांगल्या निवडी करण्याचा, कौटुंबिक किंवा समुदायाच्या समस्यांचे योग्य निराकरण करण्याचा, तिच्या हक्कांसाठी उभा राहण्याचा आणि तिच्या मुलांना वर्षानुवर्षे मार्गदर्शन करण्याचा आत्मविश्वास मिळतो. , भारतीय महिलांमधील साक्षरतेचे प्रमाण वाढले आहे आणि भारतातील एका अग्रगण्य वृत्तपत्रातील एका लेखानुसार उच्च शिक्षणासाठी महिलांची नोंदणी 10% (स्वातंत्र्य काळात) वरून 2014 मध्ये 43.8% झाली आहे (http://www.linkfried.com/ महत्त्व- शैक्षणिक महिला- भारत दिनांक 26/11/2015 विचार विद्या 2015 द्वारे). उच्च मधील सरकारी उपक्रम आणि योजनांद्वारे महिलांचा शैक्षणिक विकास

भारतातील शिक्षण: महिलांचा मोठ्या प्रमाणात सहभाग आणि नोंदणी सुनिश्चित करण्यासाठी विविध योजना आणि प्रकल्प तयार करण्याचा उच्च शिक्षण विभागाचा नेहमीच प्रयत्न असतो. म्हणून, उच्च शिक्षणातील लैंगिक अंतर कमी करणे हा एक फोकस क्षेत्र आहे. देशात उच्च शिक्षणासाठी महिला विद्यार्थ्यांच्या नोंदणीत अभूतपूर्व वाढ झाली आहे. स्वातंत्र्याच्या पूर्वसंध्येला झालेल्या एकूण नोंदणीच्या 10% पेक्षा कमी असलेल्या मुलींच्या नोंदणीचा ​​हिस्सा 2012-13 या शैक्षणिक वर्षात 44.89% पर्यंत वाढला आहे. पुरुष आणि महिला दोघांसाठी GER कडे वाढता कल आहे. 2010 ते 2013 या कालावधीत GER मधील लैंगिक अंतर देखील कमी झाले आहे. (MHRD अहवाल 2014-15 प्रकरण 13 भाग-2) राज्यातील एकूण नोंदणीची टक्केवारी म्हणून महिला नोंदणी केरळमध्ये सर्वाधिक आहे (58.94) त्यानंतर आणि मध्य प्रदेशातील सर्वात कमी (36.39). एकूण नोंदणीपैकी 44.89% महिला आहेत जे सकारात्मक लक्षण आहे आणि सक्षमीकरणाबाबत सूचित करते. (AISHE-2012-2013) MHRD च्या विविध योजना:

ओपन अँड डिस्टन्स लर्निंग (ODL) मोडद्वारे महिलांचे उच्च शिक्षण:

मुक्त आणि दूरस्थ शिक्षण प्रणाली ही एक अशी प्रणाली आहे ज्यामध्ये शिक्षक आणि विद्यार्थी एकाच ठिकाणी किंवा एकाच वेळी उपस्थित असणे आवश्यक नाही आणि ते शिकवण्याच्या आणि शिकण्याच्या पद्धती आणि वेळेच्या बाबतीत लवचिक आहे.

युनिव्हर्सिटी ग्रँट्स कमिशन (यूजीसी) युनिव्हर्सिटी ग्रँट्स कमिशन (यूजीसी) साठी महिला शिक्षण हे प्राधान्य क्षेत्र आहे, जे युनिव्हर्सिटी एज्युकेशनच्या उद्देशाने संचालित करणारी प्रमुख सर्वोच्च संस्था आहे: आयोगाने उच्च शिक्षणात मुलींची नोंदणी आणि प्रोत्साहन देण्यासाठी अनेक योजना सुरू केल्या. UGC द्वारे चालवल्या जात असलेल्या अशा योजना थोडक्यात खालीलप्रमाणे आहेत:

1) विद्यापीठे आणि महाविद्यालयांमध्ये डे केअर सेंटर्स:

सुमारे तीन महिने ते सहा वर्षे वयोगटातील मुलांसाठी, जेव्हा त्यांचे पालक (विद्यापीठ/महाविद्यालयीन कर्मचारी/विद्यार्थी/विद्वान) दूर असतात तेव्हा त्यांना मागणीच्या आधारावर विद्यापीठ प्रणालीमध्ये डे केअर सुविधा प्रदान करणे हा या योजनेचा मुख्य उद्देश आहे.

ii) उच्च शिक्षणासाठी अविवाहित मुलीसाठी पदव्युत्तर इंदिरा गांधी शिष्यवृत्ती

शिक्षण:

या योजनेचा उद्देश अशा मुलींना शिष्यवृत्तीद्वारे उच्च शिक्षणासाठी समर्थन देणे आहे जे त्यांच्या कुटुंबातील एकुलते एक मूल आहेत आणि त्यांना लहान कौटुंबिक नियमांचे पालन करण्याच्या मूल्यांची ओळख करून देणे, 30 वर्षांपर्यंतच्या मुलींना पदव्युत्तर अभ्यासक्रमांच्या प्रवेशाची वेळ केवळ पात्र आहे. योजनेंतर्गत उपलब्ध शिष्यवृत्तीसाठी स्लॉटची संख्या 1200 p.a आहे. शिष्यवृत्तीची रक्कम @ Rs.3100/- प्रति महिना आहे.

iii) महाविद्यालयांसाठी महिला वसतिगृहे बांधणे:

UGC महिलांचा दर्जा वाढवण्याचे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी आणि समाजाच्या विकासासाठी संभाव्य उपलब्धतेचा उपयोग करण्यासाठी तसेच लिंग समानता आणि महिलांचे समान प्रतिनिधित्व आणण्यासाठी विशेष योजनेद्वारे वसतिगृहे आणि इतर पायाभूत सुविधा पुरवत आहे 'बांधकाम' महिलांच्या वसतिगृहांची'. विद्यापीठे आणि महाविद्यालयांमध्ये महिलांच्या अभ्यासाचा विकास: या योजनेत नवीन महिला अभ्यास केंद्रे स्थापन करण्यासाठी तसेच विद्यापीठ महिला अभ्यास केंद्रांना बळकट आणि टिकवून ठेवण्यासाठी विद्यापीठांना मदत करण्याची योजना आहे.

iv) उच्च आणि तांत्रिक शिक्षण घेण्यासाठी अविवाहित मुलीसाठी पदव्युत्तर इंदिरा गांधी शिष्यवृत्ती:

या योजनेचा उद्देश अशा मुलींना शिष्यवृत्तीद्वारे उच्च शिक्षणासाठी समर्थन देणे आहे जे त्यांच्या कुटुंबातील एकुलते एक मूल आहेत आणि त्यांना लहान कौटुंबिक नियमांचे पालन करण्याची मूल्ये ओळखणे देखील आहे. पदव्युत्तर अभ्यासक्रमांच्या प्रवेशाच्या वेळी 30 वर्षांपर्यंतच्या मुलीच पात्र आहेत. योजनेंतर्गत उपलब्ध शिष्यवृत्तीसाठी स्लॉटची संख्या 1200 p.a आहे. शिष्यवृत्तीची रक्कम @ Rs.3100/- प्रति महिना आहे.

iv) महिलांसाठी पोस्ट-डॉक्टरेट फेलोशिप:

पीएच.डी. असलेल्या बेरोजगार महिला उमेदवारांसाठी ही योजना लागू करण्यात आली आहे. प्रगत अभ्यास आणि संशोधन करण्यासाठी महिला उमेदवारांच्या प्रतिभावान प्रवृत्तीला गती देण्याच्या उद्देशाने त्यांच्या संबंधित विषयातील पदवी.

v) विद्यापीठे आणि महाविद्यालयांमध्ये महिलांच्या अभ्यासाचा विकास: ही MHRD योजना नवीन महिला अभ्यास केंद्रे स्थापन करण्यासाठी तसेच विद्यापीठ महिला अभ्यास केंद्रांना विद्यापीठ प्रणालीमध्ये वैधानिक विभाग म्हणून स्थापित करून त्यांना बळकट आणि टिकवून ठेवण्यासाठी विद्यापीठांना मदत करते. ते इतर घटकांमध्ये नेटवर्क करण्यासाठी त्यांची स्वतःची क्षमता सुलभ करण्यासाठी देखील जेणेकरून ते महिला शिक्षणासाठी एकमेकांना सहकार्य करत असतील तसेच एकमेकांशी समन्वय साधतील. कृती आणि दस्तऐवजीकरणापर्यंत अध्यापन आणि संशोधनाद्वारे ज्ञानाचे अनुकरण आणि ज्ञानाचा प्रसार करणे ही या केंद्रांची प्राथमिक भूमिका आहे.

उच्च शिक्षणात महिलांच्या सहभागाला प्रोत्साहन देण्यासाठी सूचना :

1. भारतातील आणि ग्रामीण भागातील महिलांसाठी कौशल्याभिमुख उच्च शिक्षणाची निर्मिती करा आणि दुर्गम, ग्रामीण आणि आदिवासी भागात अधिक महिला शैक्षणिक संस्था आणि संस्था आणि 2. शिक्षण धोरणाची रचना अशा प्रकारे केली आहे जेणेकरून उच्च शिक्षणात महिलांचा सहभाग वाढेल. संस्थांमध्ये आणि बाहेर लैंगिक छळ थांबवा आणि अशा घटनांसाठी विविध कायदे आणि कायदेशीर कारवाई करून योग्य ती कारवाई करा.

3. आर्थिक पाठबळासाठी उच्च आणि तांत्रिक शिक्षण घेणाऱ्या महिला विद्यार्थ्यांना कमी व्याजासह बँक कर्जाची व्यवस्था. महिलांच्या आर्थिक सहाय्यासाठी उच्च शैक्षणिक संस्थांमध्ये शिकणाऱ्या महिलांसाठी स्टायपेंड, शिष्यवृत्ती आणि फेलोशिपची तरतूद करते.

4. आजच्या युगात पुरुषाभिमुख समाजाचा दृष्टिकोन बदलला पाहिजे. हे निःसंशयपणे स्वावलंबी आणि स्वतंत्र होण्यासाठी उच्च शिक्षणात महिलांचा सहभाग वाढवण्यास मदत करेल.

उच्च शिक्षण हे आर्थिक सुरक्षेचे नवीन उद्घाटन म्हणून ओळखले जाते. विशेषतः मुली आणि महिलांसाठी सुरक्षारक्षक संधी. भारतात महिलांचे उच्च शिक्षण आवश्यक आहे कारण सुशिक्षित महिलांमध्ये प्रचंड आत्मविश्वास असतो आणि कुटुंब आणि समाजासाठी योग्य वेळी योग्य निर्णय घेतात. सुशिक्षित स्त्रिया समाज आणि राष्ट्र या दोन्हींच्या कल्याणासाठी आणि समृद्धीसाठी सकारात्मक पद्धतीने योगदान देतात. निर्णय घेण्याच्या महत्त्वाच्या पदांवर महिलांचा समावेश होतो. ते समाज आणि तिच्या कुटुंबाच्या विकासासाठी आणि वाढीसाठी सर्वांगीण निर्णय घेतात.त्यामुळे स्त्री ही एकविसाव्या शतकातील एक सक्षम आव्हाने पेलणारी ठरणार आहे.